3. Antyobywatelska filozofia neoliberalizmu

Ideologia neoliberalizmu organicznie związana jest z postmodernizmem. Obie zaś znajdują swoje urzeczywistnianie w procesach globalizacji, które określane są jako międzynarodowe oblicze neoliberalizmu oraz sposób dyscyplinowania społeczeństwa (A. Saad-Filho, D. Johnson). Neoliberalizm i globalizacja to zjawiska wieloaspektowe. W prowadzonej analizie ciekawi nas wpływ tychże ideologii na rozumienie społeczeństwa i sposób jego funkcjonowania. Dokładniej, szukamy odpowiedzi na pytanie, czy w dobie neoliberalizmu i globalizmu w wersji neoliberalnej jest miejsce na społeczeństwo obywatelskie? Aby uzyskać adekwatną odpowiedź na powyższe pytanie, na początku dokonamy kluczowego rozróżnienie pomiędzy liberalizmem klasycznym a neoliberalizmem. Następnie wskażemy na neoliberalną ontologię i antropologię, aby móc zaprezentować wizję społeczeństwa urzeczywistnianą przez analizowaną ideologię, przy pomocy procesów globalizacji.

W świetle badań, ale i codziennego doświadczenia, neoliberalizm jawi się jako zdrada klasycznego liberalizmu. W kontekście interesującego nas problemu można wskazać na kilka naczelnych tez klasycznego neoliberalizmu, sprzyjających funkcjonowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Oto one: a) wychowanie moralne, kształtowanie charakteru moralnego i uczuć społecznych jako podstawa wolności; b) przygotowanie do bycia aktywnym członkiem społeczeństwa obywatelskiego, kształtowanie poczucia dobra wspólnego i formowanie w wychowanku cnót społecznych; c) edukacja i samokształcenie jako realizacja zasady własności; d) prymat rodziny w dziele wychowania wobec pomocniczej roli państwa, będącego gwarantem równości wobec prawa i tolerancji; e) urzeczywistnianie podstawowych zasad liberalizmu, jakimi są: wolność, równość, własność, tolerancja, społeczeństwo obywatelskie.

Neoliberalizm odszedł od kluczowych tez klasycznego liberalizmu, dokonując m.in. ich radykalnej zmiany, co spowodowało, że w ideologii neoliberalnej nie ma miejsca dla społeczeństwa obywatelskiego. Aby uzasadnić tę tezę, zaprezentujemy na początku rzeczywistość kreowaną przez neoliberalizm. Następnie wskażemy na neoliberalną antropologię w powiązaniu z aksjologią, aby na końcu ukazać rozumienie społeczeństwa w świetle analizowanej ideologii.

NEOLIBERALNA RZECZYWISTOŚC. W neoliberalizmie cała rzeczywistość jest/ ma być kreowana przez dyskurs rynkowy. Najważniejsza jest logika rynku, tzn. logika nieograniczonego wzrostu i zysku. Hegemonia dyskursu rynkowego doprowadza do niemal całkowitego rozbrojenia państwa (depolityzacji) i pozbawienia go władzy poprzez deprecjonowania reguły polityczności życia publicznego; rozmontowywanie konkurencyjnych wobec kapitału form władzy, tzn. procedur demokratycznych w państwie; konstruowanie ujednoliconej przestrzeni kulturowej (konsumeryzm); tworzenie własnych mechanizmów władzy (korporacje) itd. Ta sytuacja sprawia, że rynkowe idee służą za podstawową matrycę w definiowaniu rzeczywistości, tożsamości osoby i relacji między ludźmi. Wszystko to zaś skutkuje monizmem i destrukcją ideału homo politicus, tak istotnego dla klasycznego liberalizmu i społeczeństwa obywatelskiego. Bowiem neoliberalizm zredukował polityczną sferę życia człowieka i społeczeństwa do sfery gospodarczej, a wolny wybór, w tym wybór polityczny do wyboru podczas zakupów (J. A. Schumpeter). Homo liberalis został wyprowadzony ze sfery politycznej i „uwięziony” w sferze ekonomicznej. Demokracja liberalna i etyczna została zastąpiona tzw. demokracją rynkową. Proces kumulacji władzy kapitału przez wielkie korporacje doprowadził do tego, że to, co polityczne, zaczęto przenosić ze scen oficjalnych do szarej strefy korporacjonizmu (U. Beck).

Hegemonia dyskursu rynkowego powoduje więc wyłączanie ogromnych obszarów życia społecznego spod reguł publicznej kontroli, w związku z czym coraz wyraźniej maleje także rola obywatela (M. J. Sandel, R. D. Putman). W realizacji wspomnianych neoliberalnych zamierzeń pomagają procesy globalizacji NEOLIBERALNA ANTROPOLOGIA I AKSJOLOGIA. „Śmierć” homo politicus i zredukowanie homo liberalis do wolności wyboru podczas zakupów sprawiają, że neoliberalizm kreuje i wdraża nowe, rynkowe modele osobowościowe. W neoliberalizmie spotykamy różne kategorie (grupy) ludzi, potrzebne do funkcjonowania tej ideologii. Są wśród nich oligarchia korporacjonizmu (oni najbardziej boją się prawa i sprawiedliwości w polskim państwie - bo zagraża to ich interesom!); tak zwani nowi producenci; producenci wykonujący proste prace; konsumenci; „ludzie-odpady”; przestępcy. Z racji ograniczonego wymiaru artykułu w dalszej części analiz zwrócę uwagę tylko na konsumentów, jako podstawową kategorię ludzi w neoliberalnej rzeczywistości.